-To w tym samym miejscu odnaleziono groby związane ze szkołami stacjonarnymi w 2021 roku, prawda?
-Tak właśnie jest. To było słuszne w mojej społeczności. Odkryliśmy około 215 grobów. Niedawno usłyszałem od społeczności, od naszego szefa w radzie, że odkryli więcej. Nadal jest wiele do zrobienia, ponieważ wciąż jest wiele zaginionych dzieci, które są, powiedzmy, „odkrywane”… Chyba można to powiedzieć w ten sposób.
-Rozumiem, że te dzieci, tak jak Ty, trafiły do tych szkół, bo ich rodzice nie mieli innego wyjścia.
-Dokładnie. Do około 1996 roku obowiązywało kanadyjskie prawo federalne, które stanowiło, że wszystkie dzieci tubylców muszą uczęszczać do szkoły z internatem.
-Nie pozostało nam nic innego, jak tylko tam pojechać. Tak naprawdę moja mama złamała prawo, bo zdecydowała, że nas wyrzuci. To bardzo interesująca historia, ponieważ otwarcie rzuciła wyzwanie Kanadzie i powiedziała: „Zamierzam zabrać moje dzieci z domu i umieścić je w szkołach publicznych”. W więzieniu mogła spędzić nawet 60 lat.

I jak uniknęła więzienia?

-Ano dlatego, że moi rodzice stali się bardzo silnymi działaczami politycznymi i ponieważ była to bardzo kontrowersyjna kwestia w kraju. Kanada nie chce, aby świat postrzegał ją jako zły kraj lub „złą osobę”, zawsze chce postrzegać siebie jako dobrą, jako kraj wykształcony, w którym nie dzieją się złe rzeczy. Dlatego nie chcieli w tym konkretnym czasie zbytnio mieszać się z rdzennymi społecznościami.
-Czy możesz sobie wyobrazić, jak by wyglądali na świecie, gdyby aresztowali kobietę, która miała 13 dzieci i jednocześnie walczyła o inne dzieci?
-Ponieważ moja mama i tata przygarnęli 39 innych dzieci, nie tylko my.

Jak to było, że dostałeś się do systemu szkół publicznych, który również nie był skupiony na społecznościach tubylczych?

-Myślę, że nauczyłem się przystosowywać. Musieliśmy nauczyć się zachowywać inaczej w przestrzeni publicznej, ponieważ bardzo różniła się ona od naszego domu, a gdy opuściliśmy środowisko domowe, panowały inne zasady. Stałem się cichy i nieśmiały, mało mówiłem, stałem się bardziej słuchaczem, obserwatorem, ale w środowisku rodzinnym z braćmi i siostrami byłem znacznie bardziej ekstrawertywny.

A jak wyglądała nauka w szkole z internatem?

-Przez pierwsze pięć lat mojej nauki uczęszczałem do szkoły z internatem w mojej społeczności i istniał wielki konflikt między katolicyzmem a naszym nauczaniem kulturowym. Przez pierwszy rok najmłodsi musieli spać w internacie, ale potem to się zmieniło: pozwalali nam spać w domach i codziennie zabierali nas autobusem. W szkole było dużo przemocy, znęcano się nad nami fizycznie, a my uczyliśmy się tylko o katolicyzmie i ogrodnictwie. Moi starsi bracia i siostry musieli uczyć się pracy w piekarni lub stolarni. Jednemu z moich braci odcięto trzy palce. Nie karmili nas też wystarczająco, dawali nam minimalną ilość jedzenia.

Po przejściu przez tyle bólu, jaka jest dzisiaj twoja relacja z Kościołem katolickim?

-Nie mam z nimi żadnego związku. Wiele, wiele lat zajęło mi pokonanie gniewu. Ale zanim moja matka umarła, myślę, że zdała sobie sprawę, że mam wiele problemów związanych ze złością w związku z Kościołem. Jedną z rzeczy, które mi powiedziała przed śmiercią, było: „Sam kościół i ceremonie kościelne są dobrą rzeczą. Źli są ludzie, którzy są za to odpowiedzialni i którzy nim kierują. Musisz zrozumieć, że istnieje różnica.” Kiedy mama mi to wyjaśniła, długo się nad tym zastanawiałem i zdałem sobie sprawę, że to prawda. Więc nie złościłam się bardziej na Kościół, ale rozgniewałam się na ludzi, którzy byli w szkołach z internatem i którzy nas molestowali.

Język był rodzajem narzędzia, które pozwoliło ci pokonać tę wściekłość. W którym momencie swojego życia odkryłeś tę moc lub to narzędzie?

-Dla mnie język stał się czymś więcej, kiedy poszedłem do szkoły publicznej. Byłem w bardzo niekorzystnej sytuacji, ponieważ nie umiałem czytać ani pisać, więc byłem daleko w tyle za innymi dziećmi w tej samej szkole. I dopiero w dziesiątej klasie, jakieś jedenaście lat później, naprawdę nauczyłem się dobrze czytać, rozumiejąc, co czytam. Stało się tak dzięki bardzo dobrej nauczycielce, Celii Haig-Brown, która zainteresowała się mną i zachęciła do czytania. Kiedy odkryłem, co potrafią słowa, nie mogłem przestać czytać, bo otworzył się przede mną zupełnie nowy świat.

A kiedy zacząłeś pisać?

-Wtedy kiedy zacząłem umieć myśleć krytycznie i analizować system kanadyjski, bo byłem zmuszony żyć w jego warunkach. Zacząłem krytycznie analizować naszą sytuację i rozumieć gniew i ukryte prądy, które we mnie wrzały. Nie miałem do kogo chodzić, ani terapeuty, ani psychologa. Nie miałem w społeczeństwie nikogo, do kogo mógłbym się zwrócić. Mogłem rozmawiać z moimi braćmi, siostrami, kuzynami i innymi członkami społeczności o naszych doświadczeniach, ale nie potrafiliśmy ich wyrazić w taki sposób, aby można je było wyrazić poza rodziną i społecznością. Zacząłem więc pisać, zacząłem wyrażać to poprzez twórcze pisanie. A potem napisałem kilka książek historycznych o procesie kolonialnym. Jestem współautorem kilku książek historycznych, które pomagają mi zrozumieć, jak te zjawiska rozwinęły się w Kanadzie i jak wpłynęły na nasze społeczności.

Czy w tym sensie uważa Pan, że opanowanie języka i dostęp do złożoności samego języka można postrzegać jako rodzaj przywileju?

-To bardzo dobre pytanie, ponieważ nigdy nie myślałem o języku jako o przywileju. Przywilej jest często czymś, co się otrzymuje, a w moim przypadku musiałem bardzo ciężko pracować, aby znaleźć się tu, gdzie jestem, ponieważ zawsze byłem w tyle za innymi studentami, nawet na studiach. W tym sensie nie postrzegam tego jako przywileju, ale jako potężną broń, którą można bardzo dobrze wykorzystać, aby stworzyć ciągłą rewolucję artystyczną. Podobnie jak Brazylijczyk Paulo Freire, który używał języka w ten sposób, i niektórzy poeci z Ameryki Łacińskiej, którzy robią to samo: używają języka jako narzędzia do wydobywania na powierzchnię problemów, których doświadcza zwykły człowiek, ale które nigdy nie zostały wyartykułowane. Teraz, na tym etapie życia, kiedy jestem już na emeryturze, mogę powiedzieć, że jestem zaszczycony, że mogłem przejść przez ten proces. Mogę to powiedzieć.

Dlaczego w tym procesie zdecydowałeś się podążać ścieżką poezji, a nie innego rodzaju pisarstwa?

-Zacząłem pisać późno w moim życiu i myślę, że dopiero w wieku 30 lat zacząłem pisać wiersze. Dostałem pracę w jednym z miast na południu Kolumbii Brytyjskiej, gdzie znana wówczas pisarka Jeanette Armstrong organizowała odczyty w każdy piątkowy wieczór i tam niektórzy czytali poezję. Nie wiedziałam nic o poezji, ale lubiłam tam chodzić, bo chciałam być z przyjaciółmi i cieszyć się ich wizytami. Dla mnie było to coś w rodzaju towarzyskiego wyjścia. Któregoś piątku Jeanette powiedziała mi, że muszę coś przeczytać. Powiedziałem jej, że mi się to nie podoba, że nie czytam. Więc dała mi książkę poety Joy Harjo, która pochodzi ze społeczności Creek Muskogee. Tytuł brzmiał: Miała kilka koni. A kiedy zaczęłam to czytać na głos, o mój Boże, zakochałem się w poezji ze względu na obrazy. Od tego momentu zacząłem pisać na małych kawałkach papieru, a potem jeden z moich przyjaciół zaczął pisać te pisma. Moi przyjaciele, nic mi nie mówiąc, wysłali moje pisma do Instytutu Naropa, gdzie pracował wówczas Allen Ginsberg i inni bardzo znani poeci. W ten sposób zdobyłem stypendium na kreatywne pisanie. Wygrałem stypendium, zaczęłam uczyć się pisać wiersze i od tego czasu piszę.

A teraz, po latach, możemy Cię czytać także po hiszpańsku…

-Niesamowite, w ogóle nie spodziewałem się, że tak się stanie, nie miałem takiego zamiaru i było to ekscytujące. Co ciekawe, mam większą publiczność w Ameryce Łacińskiej i na całym świecie niż w Kanadzie. A teraz, kiedy przechodzę do języka hiszpańskiego, mam wrażenie, że kiedy zakochujesz się po raz pierwszy, bardzo się ekscytujesz bliskością tej osoby. U mnie właśnie tak jest, gdy moje prace ukazują się po hiszpańsku, jak nowonarodzona miłość.

Autor: Andrea Díaz Cardona
Prawa autorskie do zdjęć Dzięki uprzejmości Garry Gottfriedson.