Francuskie pół Ameryki (1534-1763)
Francuskie pół Ameryki (1534-1763)
Zanim Kanadę nazwano Kanadą, nazwy tej używano również do określenia Nowej Francji czyli francuskiej kolonii w Ameryce Północnej.
Kolonię tę założył Samuel de Champlain, który został jej pierwszym gubernatorem generalnym.
Maksymalny zasięg terytorialny Nowej Francji (ok. 1750)
Choć początkowo Nowa Francja opierała się na typowych dla kolonizacji angielskiej kompaniach handlowych opartych na zasadach merkantylizmu, to wkrótce kolonia ta weszła pod jurysdykcję króla Francji. Od tego momentu ustrój polityczny Nowej Francji był kopią feudalnej Francji w miniaturze. Na czele kolonii stał gubernator generalny posiadający uprawnienia wicekrólewskie. Choć teoretycznie gubernator posiadał wielką władzę, w praktyce była ona ograniczona przez występowanie dwóch innych potężnych urzędów – intendenta Kompanii Kanady i biskupa Quebecu. Kompetencje tych trzech urzędów pokrywały się częściowo, prowadząc do licznych sporów. Ziemia podzielona była na senioraty, nad którymi feudalny nadzór sprawowali seniorowie. Zobowiązani byli do utworzenia infrastruktury w obrębie swojej jurysdykcji (np. budowy młyna). Podlegali im także koloniści zamieszkujący poszczególne senioraty. Ten sztuczny i nie odpowiadający specyficznym potrzebom system odpowiedzialny był za zbyt powolny rozwój kolonii.
Mimo że teoretycznie wczesna Nowa Francja obejmowała teren od ujścia Rzeki Św. Wawrzyńca do obszaru Wielkich Jezior, to w praktyce była ograniczona do pasa lądu rozciągającego się pomiędzy miejscami położenia miast – garnizonów Québecu, Montrealu oraz Trois Rivières. Daleko dalej docierały wpływy jezuitów, którzy prowadzili intensywną akcję misjonarską wśród plemion Indian kanadyjskich.
Francuski Fort Michilimackinac, dzisiejsze Mackinaw City (Michigan)
Niemniej jednak, francuska Kanada rozwijała się, a dla wielu wolność za oceanem była niesłychanie atrakcyjna i kusiła. Według spisu z roku 1665, w Nowej Francji istniało 538 gospodarstw domowych obejmujących 3215 ludzi. Po trzydziestu latach liczba ta zwielokrotniła się, tym bardziej, że trwał stały napływ kolonistów dobrowolnych, żołnierzy wybierających pozostanie w Kanadzie oraz zesłańców. W 1723 skierowano tu pierwszą partię 130 zesłańców, głównie drobnych kryminalistów. W 1688 populacja osiągnęła 10 803 mieszkańców, a w chwili likwidacji Nowa Francja liczyła ponad 60 tys. mieszkańców.
Począwszy od 1730 zaczęły powstawać nowe senioraty poszerzając granice kolonii. W latach 1731-55 powstało szereg senioratów nad górnym, środkowym i dolnym biegiem Rzeki Św. Wawrzyńca, w okolicy dzisiejszej Ottawy oraz nad rzekami Richelieu oraz Chambly. Po roku 1660 rozpoczęła się kolonizacja terenów południowego Ontario nad jeziorami Ontario i Erie. Powstały wtedy forty strzegące tego ważnego szlaku komunikacyjnego, np. w dzisiejszym Kingston, Fort Frontenac, Fort Niagara czy Fort Pontchartrain (dzisiejsze Detroit).
Na wschód od tych obszarów znajdowała się inna kolonia francuska, Akadia, zaś na południe, w dolinie rzek Ohio i Missisipi rozciągała się Luizjana. W sumie, jak spojrzeć na mapę zasięgu francuskich wpływów, widzimy zajęcie połowy Ameryki Północnej – aż po Zatokę Meksykańską (vide mapka powyżej).
Podstawą ekonomiczną kolonii było leśnictwo i handel. Od początków XIX w. zaczął się także rozwijać przemysł – głównie szkutniczy, włókienniczy i przeróbki drewna, a także górnictwo. Jednakże najistotniejszym źródłem olbrzymich dochodów było łowiectwo i cały przemysł futrzarski.
Mimo stałego oporu Indian, Francuzom udało się stworzyć siatkę szlaków komunikacyjnych oraz drobnych faktorii łowieckich na olbrzymim obszarze sięgającym Gór Skalistych. Kolonia nigdy jednak nie zdołała wykształcić efektywnego rolnictwa i była zależna od dostaw żywnościowych z Europy.
W Nowej Francji rozwijał się Kościół katolicki. Już w 1663 powstało seminarium duchowne w Québecu, a w 1664 pierwsza parafia na terenie Nowej Francji. W późniejszych latach sieć parafialna w Nowej Francji rozwijała się ospale, głównie ze względu na małą liczbę potencjalnych parafian oraz brak środków materialnych (dziesięcina wynosiła 1/26 plonów). W 1674 powstało biskupstwo Quebecu; jego pierwszym biskupem został François de Montmorency Laval, dotychczasowy wikariusz generalny Nowej Francji.
W latach 1665-68 i 1670-72 intendentem Nowej Francji był Jean Talon.
Jean Talon
Starał się rozwijać przemysł w Nowej Francji, lecz ze względu na brak wykwalifikowanych robotników oraz niski poziom hutnictwa żelaza na tym terenie reformy zakończyły się niepowodzeniem. Talon dbał o przyrost naturalny kolonii, sprowadzając z Francji młode kobiety, zwykle sieroty lub pochodzące z ubogich rodzin. Założył też browar.
Koloniści mieli swoje sympatie i antypatie wśród Indian. Irokeska Liga Pięciu Narodów toczyła walki z Huronami i sprzymierzonymi z nimi Francuzami. W latach 1648-49 Irokezi zniszczyli Huronię, biorąc do niewoli i zabijając jezuickich misjonarzy.
Wiosną 1660 Irokezi ruszyli na Québec i przy wodospadzie Long Sault pokonali bohaterską garstkę Francuzów, jednak zdecydowali się zaprzestać dalszych walk.
W 1665 władze francuskie wysłały pierwszą znaczącą formację wojskową do Nowej Francji – regiment Carignan-Salières, skierowany zaraz po przybyciu przeciwko Irokezom. Wyprawa nie przyniosła sukcesu. W takiej sytuacji zdecydowano się spalić pola kukurydzy należące do Irokezów, w wyniku czego ci rozpoczęli rokowania, zakończone zawarciem pokoju w Québecu. W 1684 kolejna wyprawa przeciwko Irokezom również okazała się klęską.
Mieszkańcy Nowej Francji (inscenizacja współczesna)
W 1701 gubernator Nowej Francji de Callière, przedstawiciele irokeskiej Ligi Pięciu Narodów, Odżbuejów i Huronów podpisali wielki pokój montrealski.
Sprzymierzeni z Francuzami Indianie byli zaniepokojeni sukcesem Wielkiej Brytanii, która w 1760 zajęła Nową Francję. Zdaniem Brytyjczyków Indianie jako sojusznicy francuscy byli przegraną stroną w wojnie. Pontiak, wódz plemienia Ottawa, w 1762 rozpoczął przygotowania do powstania, które wybuchło wiosną 1763. Podstawą ideologiczną powstania były nauki szamana Neolina. W 1764 zawarto pokój, a Pontiak został uznany za wodza wszystkich Indian z okolic Wielkich Jezior. Niedługo potem, w 1766, został zamordowany, najprawdopodobniej przez przekupionego przez Brytyjczyków Indianina z innego plemienia.
Już wówczas Nowa Francja od 3 lat nie istniała w wyniku pokoju paryskiego kończącego wojnę siedmioletnią. Nad ówczesną Kanadą rozciągnęła się władza Anglików.